Wandeling langs drie historische punten in Ede

De trein uit Arnhem komt piepend tot stilstand op station Ede-Wageningen. Ede-Wageningen? Het lijkt net of Wageningen bij Ede hoort maar dat is toch echt niet zo. Het station ligt in Ede. Voordat je in het 9 km verder gelegen Wageningen bent passeer je eerst nog Bennekom. Maar ik dwaal af. Op hetzelfde moment dat de trein binnenloopt stopt er ook een verlengde bus. Ik loop er net langs. De deuren gaan open en mensen met mondkapjes voor springen eruit en rennen naar de trap van het station om de trein richting Utrecht nog te halen. Ja over een kwartier gaat de volgende pas weer. Haast heeft de menigte. Wat ben ik een geluksvogel die dat niet meer heeft. In plaats van haasten ga ik op mijn gemak een wandeling maken.

https://youtu.be/OlzRAPabPa0. Video wandeling langs drie historische punten

In Ede zijn diversen “ highlights “. Vandaag loop ik langs drie historische punten. Het station onderdoor en aan de Enka kant start ik de wandeling. Ik hoef niet ver te lopen om bij het eerste historische punt te komen. Na vierhonderd meter sta ik voor wat eens de trotse Enka fabriek was. De naam Enka staat voor Nederlandse Kunstzijdefabriek NK dus. In 1922 opende hier J.C. Hartogs zijn tweede fabriek. Het was op dat moment de grootste fabriek van Nederland. Er werkten veel jonge vrouwen maar Ede zelf kon er niet zoveel leveren daarom werd in heel Nederland vrouwelijk personeel geworven. In het midden van de jaren twintig kwamen er dagelijks drieduizend (3000) jonge vrouwen naar de fabriek. Hartog was keihard voor zijn personeel. Er mocht niet gepraat worden en als je even een sanitaire stop wilde kostte je dat 1 cent. Het waren lange werkdagen en de pauze was maar twintig minuten. De gemeenteraad van het bijbelse Ede was behoorlijk overstuur dat vanaf 1924 ook op zondag gewerkt moest worden maar ja, economie.

Betekenis van de ENKA voor Ede

Het was in die tijd een hele toestand om iedere dag grote afstanden af te leggen om te kunnen werken. De productiviteit werd er niet beter van. Om dat te veranderen liet de ENKA huizen bouwen dicht bij de fabriek. Op deze manier konden vooral de vrouwen ook beter in de gaten gehouden worden. Van alleen werken word je ook niet vrolijk dus organiseerde de ENKA vermaak. Wat nu hotel en congrescentrum de Reehorst is was eerst een verenigingsgebouw voor de werknemers en er kwam zelfs een zwembad. Voor de kinderen werden scholen gebouwd.

Rond 1960, haalde de ENKA werknemers uit Noord-Italië, Sicilië en Sardinië naar Nederland. Deze arbeiders woonden en werkten deels in Arnhem en in Ede. Maar dit was nog niet genoeg, vanaf 1963 wierf de fabriek Spanjaarden. Voor deze groep bouwde de ENKA het wooncomplex ‘Nuestra Casa’ aan de Bennekomseweg. Nog weer later werden ook Turkse medewerkers aangetrokken. Zo was Ede al vroeg een multiculti samenleving. Je begrijpt wel dat de ENKA heel belangrijk was voor de Edese economie. Maar het bleef niet zo. In 2003 sloot de ENKA haar deuren, de productie van kunstzijde was hier in Nederland te duur geworden. De fabriek kwam in verval maar gelukkig vanaf 2011 is men bezig er een complete woonwijk neer te zetten. De gevel blijft zoveel mogenlijk in tact.

Dit was het eerste historische punt waar ik langs wandelde.

Ik passeer weer een overweg en loop het Sysseltsebos in. De weg stijgt langzaam en onderweg zie ik veel sporen van zwijnen die hier lekkere hapjes komen halen. Na zo’n 4 km is daar de Ginkelse hei. In de verte zie ik mijn tweede doel voor vandaag al opdoemen. Op dit moment is de heide bijna uitgebloeid op nog een enkel paars struikje na. Nu verwacht ik op de hei altijd stilte maar helaas de luchtmacht is aan het oefenen met helicopters, het lijkt Vietnam wel. Na 6 km sta ik op het volgende historische punt. Een punt waar echt heel veel is gebeurd.

Airborne Landmark monument

Dit kunstwerk van de kunstenaar Karin Colen symboliseerde de dropping op 19 september 1944 van 1900 parachutisten op de Ginkelse hei. Vanuit 121 Dakota’s werden zij en ook nog 400 containers neer gelaten. Even een opfrisser.

MAANDAG 17 SEPTEMBER

In aanloop naar de luchtlandingen voeren geallieerde bommenwerpers op zondagmorgen aanvallen uit boven Ede. Doelen zijn de Duitse wapenopstellingen bij de kazernes. Maar dit mislukt en de bommen komen terecht op de woonwijk Ede-Zuid. 69 burgers komen hierbij om het leven. Diezelfde middag arriveert een Schots bataljon op de Ginkelse Heide, dropzone Y, om deze te verdedigen. De volgende dag zal namelijk de 4e Britse Parachute Brigade daar landen. ’s Nachts voert het bataljon een heftige strijd met aanwezige Duitse soldaten om dropzone Y. Het lukt de Schotten om de dropzone vrij te houden. Maar de Duitsers zijn gealarmeerd.

DINSDAG 18 SEPTEMBER

Om 15.00 uur horen de inwoners van Ede zware dreunende geluiden. Plotseling verschijnen vanuit het zuiden 121 Dakota’s boven de Ginkelse Heide. Binnen tien minuten droppen zij ruim 1900 parachutisten en 400 containers, manden en pakketten worden afgeworpen. Aan het eind van de avond zijn alle militairen vertrokken richting Arnhem. De gevechten op en rond de Ginkelse Heide kosten de Britten veel slachtoffers. Ongeveer 300 man (15%) wordt gedood of raakt gewond of vermist.

Op deze plek sta ik nu. Ik zie het voor mij hoe die jonge jongens uit de Dakota’s gegooid worden en onder zich de hei zien branden. wat moet er door hen heen gegaan zijn. Ik zit een tijdje op een steen om alles goed op mij in te laten werken en ga verder met de wandeling.

Langs Juffrouw Tok, een kiprestaurant en voorbij een camping kom ik bij Natuurcentrum Veluwe waar je in ieder geval koffie kunt drinken. Na de koffie wandel ik over de hei naar het volgende historische punt.

Het Belgen monument

In de eerste wereldoorlog vluchtten meer dan een miljoen Belgen naar neutraal Nederland. Ruim 5300 vluchtelingen werden opgevangen in Ede. Het kamp, bestaande uit barakken, was een volledig dorp compleet met een school, hospitaal, winkel, werkplaatsen en een kerk. Er was ook een eigen elektriciteitscentrale voor verlichting en aandrijving van machines in de werkplaatsen. Het kamp was voor een groot gedeelte zelfvoorzienend. Er was een eigen ordedienst. Vluchtoord Ede bestond uit vier kwartieren. In een kwartier bevonden zich de voorzieningen, de andere drie kwartieren waren woonlocaties met de namen Leyedorp, Maasdorp en Scheldedorp. De kwartieren werden gescheiden door twee hoofdstraten.

Na de oorlog, in 1918, werd het kamp afgebroken. Veel van het materiaal werd door de Belgen meegenomen voor de wederopbouw van hun land. Nu staan er twee stenen op restanten van de fundering waar eens het dorp op rustte.

Verder wandelen weer over kleine bochtige paadjes dwars door de hei. Plotseling loop ik op een pad waar ook nog mountainbikers over rijden. Ik word bijna van de sokken gereden en krijg een boze blik toe maar ik loop te lekker om mij er druk over te maken. De schapen van Aart de schaapherder laat ik achter mij en ga weer het bos in. Overal bladeren maar daartussen kronkelt iets. Het is een adder, prachtig om te zien.

Het bos uit en het centrum van Ede in. Een kopje koffie heb ik wel verdiend, al zeg ik het zelf. Nog een kleine twee km en ik ben weer bij station Ede-Wageningen. Een rondje van 15 km langs drie historische punten. Niet helemaal waar want de Keetmolen waar ik ook nog voorbij kwam is natuurlijk ook historisch.